पं. जवाहरलाल नेहरू (Pandit Jawaharlal Nehru) यांचा जन्म १४ नोव्हेंबर १८८९ रोजी अलाहाबाद येथे काश्मिरी ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांच्या आईचे नाव स्वरूपाराणी व वडिलांचे नाव मोतीलाल नेहरू. हे कुटुंब पूर्वी काश्मीरमध्ये राहत होते. त्यांचे मूळ आडनाव ” कौल ” असे होते. या कौल घराण्यातील लोक सुसंस्कृत आणि पर्शियन भाषेचे विद्वान होते.१४ नोव्हेंबर हा दिवस आपण बालदिन म्हणून साजरा करतो. नेहरू यांचे पिता मोतीलाल हे यशस्वी वकील होते. अलाहाबाद मध्ये ते खूप सुप्रसिद्ध होते. ते खानदानी श्रीमंत होते.
(Pandit Jawaharlal Nehru) जवाहरलाल यांचे बालपण.
जवाहर यांचे बालपण अत्यंत श्रीमंतीत गेले. त्यांच्या जन्मानंतर मोतीलाल यांनी सर्व सोयींनी युक्त असे राजवाड्यासारखे घर बांधले, त्याचे नाव आनंद भवन होते. ते दिल्ली येथे आहे. लहानपणी जवाहर यांना आई व काकू यांच्याकडून रामायण महाभारतातल्या गोष्टी व अनेक पुराणातील कथा ऐकावयास मिळत असत. मोतीलाल जसे प्रेमळ होते तसेच ते अत्यंतिक शिस्तीचे होते. त्यांना बेशिस्त अजिबात चालत नसे.
घर, मोटर गाड्या, नोकर चाकर, भारी किमतीचे कपडे अशा राजेशाही थाटात जवाहर यांचे बालपण गेले. जवाहरलालना वाचनाची खूप आवड होती म्हणून त्यांचे वडील त्यांना खूप पुस्तके आणून देत. त्यांना प्राण्यांची ही खूप आवड होती. म्हणून त्यांच्या वडिलांनी त्यांना एक सुंदर हरीण भेट म्हणून आणून दिले होते. जवाहरलाल यांना घोड्यावरून रपेट करायला खूप आवडे. म्हणून ते घोड्यावरून फिरायला जात असत.
जवाहरलाल यांचे शिक्षण.
पं. जवाहरलाल (Pandit Jawaharlal Nehru) यांचे प्राथमिक शिक्षण घरीच झाले. त्यांना शिक्षण देण्यासाठी मोतीलाल यांनी घरीच एक पगारी शिक्षक ठेवला होता.त्यानंतर जवाहरलाल यांना इंग्लंड मधील हॅरोच्या ‘ ब्रिटिश पब्लिक स्कूल ‘ मध्ये घालण्यात आले आणि तेथेच वसतिगृहात राहण्याची सोय करण्यात आली.
हॅरोच्या शाळेत असताना जवाहरलाल चा ओढा खेळ, राजकीय घडामोडी, विमानविद्या याकडे अधिक होता. हॅरोची शाळा सोडताना नेहरूंना खूप वाईट वाटले, त्यांच्या डोळ्यात अश्रू आले, इतका शाळेबद्दल लळा त्यांना लागला होता.
केंब्रिज मध्ये प्रवेश.
१९०७ च्या ऑक्टोबर महिन्यात त्यांनी केंब्रिज येथील ट्रिनिटी कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. रसायनशास्त्र, वनस्पतीशास्त्र व भूस्तरशास्त्र या विषयांची पदवी घेतली. या काळात त्यांनी राजकारण, अर्थशास्त्र, इतिहास आणि
वाड़मय वगैरे विषयांची पुस्तके त्यांनी वाचून काढली.
शिकत असतानाच त्यांच्या मनात देशभक्ती निर्माण झाली. कारण भारतातील विद्यार्थी त्यांना केंब्रिजला भेटत. त्यांच्याकडून भारतातील राजकीय घडामोडी कळत. सेनगुप्ता, सय्यद महमूद, डॉ. खानसाहेब वगैरे मंडळी केंब्रिजला येऊन भाषणे देत.लो. टिळकांची कामगिरी, त्यांना झालेली अटक, राजकीय चळवळींनी भरलेले हिंदुस्थानातील वातावरण यामुळे त्यांच्या मनात एक नवे चैतन्य निर्माण झाले.
वकिली.
१९१२ साली नेहरू बॅरिस्टर झाले. सात वर्षे ते इंग्लंडमध्ये वास्तव्याला होते. इंग्लंडहून येताना त्यांनी आयर्लंड, फ्रान्स, जर्मनी, नार्वे या देशांचाही प्रवास केला. बॅरिस्टर नेहरूंनी भारतात आल्यावर अलाहाबाद येथे वकिली सुरू केली. मोतीलाल नेहरू यांना ते महत्त्वाच्या खटल्यात मदत करू लागले. परंतु काही महिने गेल्यावर त्यांचे वकिलीमध्ये मन लागेना. त्यामुळे त्यांनी वकिली करण्याचे बंद केले.
(Pandit Jawaharlal Nehru) पं. नेहरूंचा विवाह.
८ फेब्रुवारीला १९१६त्यांचा विवाह कमला हिच्याशी झाला. कमला अतिशय सुंदर व नाजुक होत्या. विवाह नंतर काही काळ नेहरू काश्मीरमध्ये राहिले. काश्मीरच्या नैसर्गिक सौंदर्याची छाप नेहरू यांच्यावर पडली होती. काही काळानंतर ते आनंद भवनात परत आले.१९ नोव्हेंबर १९१७ रोजी ‘इंदिरा’ यांचा जन्म झाला.
राजकारणात प्रवेश.
देशासाठी पिता-पुत्रांनी वकिलीत सोडली. पैशाकडे पाठ फिरवली, नोकर चाकर कमी केले, सूट बूट गेले आणि त्यांनी खादीचे कपडे परिधान केले. मोतीलाल, स्वरूपा राणी, पं नेहरू, कमला सगळेजण साधेपणाने राहू लागले. लखनऊ येथे १९१६ साली काँग्रेसचे अधिवेशन भरले होते. त्याला गांधीजी हजर होते. तेथे जवाहरलाल यांची गांधींची पहिली भेट झाली.
गांधींच्या विचारांचा प्रभाव जवाहरलाल यांच्यावर पडला. इंग्रज सरकारचे प्रथम नेहरूंकडे लक्ष गेली ते १९२० च्या मे महिन्यात. प्रिन्स ऑफ वेल्स यावेळी भारताच्या भेटीसाठी येणार होते. सरकारने त्यांच्या स्वागताची तयारी केली होती. परंतु काँग्रेसने त्या साऱ्या कार्यक्रमावर बहिष्कार घातला. जेथे युवराज गेले तेथे हरताळ पाळला गेला.
त्यामुळे सरकारने दडपशाहीचे धोरण अवलंबिले. सामुदायिक अटक सत्र सरकारने सुरू केले. चळवळीत भाग घेतलेल्या तीस हजार लोकांना तुरुंगात डांबले. याचवेळी जवाहरलाल व मोतीलाल यांना अटक करण्यात आली.
यामुळे पं. नेहरूंच्या बद्दल भारतीय जनतेत आदरभाव निर्माण झाला. त्याच सुमारास नेहरूंना लागोपाठ शिक्षा झाल्या. हरताळाची पत्रके वाटल्याबद्दल पहिली शिक्षा, बहिष्काराचा प्रचार केला म्हणून दुसरी शिक्षा, आणि तिसरी शिक्षा १९२३ च्या दरम्यान झाली. त्यानंतर नेहरू हिरिरीने गांधीं बरोबर सत्याग्रहात भाग घेऊ लागले.
भारतात आलेल्या सायमन कमिशन वर काँग्रेसने बहिष्कार टाकण्याचे ठरविले. या कमिशनला प्रतिस्पर्धी अशी योजना काँग्रेसने तयार केली. मोतीलाल नेहरूंनी तयार केलेला हा ‘ नेहरू रिपोर्ट ‘ हिंदुस्थानाच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील एक महत्त्वाचे पर्व मानले जाते. या रिपोर्ट द्वारे ‘ वसाहतीचे स्वराज्य ‘ इंग्रजांकडे मागितले होते. जवाहरलाल नेहरू व त्यांच्या तरुण साथीदारांनी संपूर्ण स्वराज्याची मागणी केली व ” सायमन परत जा ” अशी घोषणा देत मोर्चे काढले. ते दडपण्याचा इंग्रज सरकारने प्रयत्न केला.
यावेळी झालेला लाठीमार इतर मोर्चेकरांबरोबर नेहरूनाही सहन करावा लागला. १९२९ साली पं. नेहरू लाहोर काँग्रेसचे अध्यक्ष बनले. या काँग्रेस अधिवेशनात नेहरूंनी संपूर्ण स्वातंत्र्याचा ठराव पास करून घेतला आणि भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्याला एक नवी दिशा मिळाली. भारतभर कायदेभंगाची चळवळ सुरू झाली. गांधींनी दांडी यात्रा सुरू केली. मिठाचा कायदा आणि जंगल कर कायदा नष्ट करा असा उठा जनतेत झाला.
छोडो भारत.
१९४२ साली गांधीजींनी चले जाव असे ठामपणे सांगितले. त्यामुळे सरकारने गांधी, नेहरू यांना पकडून तुरुंगात टाकले. त्यामुळे देशातील जनता पेटून उठली, त्यांनी इंग्रज राजवट खिळखिळी करण्यास सुरुवात केली. परिणामतः १९४७ रोजी इंग्रजांना भारताला स्वातंत्र्य द्यावे लागले.
पहिले पंतप्रधान.
पं. जवाहरलाल नेहरूंना (Pandit Jawaharlal Nehru) भारताचे पहिले पंतप्रधान होण्याचा मान मिळाला. त्यांच्या हस्ते लाल किल्ल्यावर तिरंगा झेंडा फडकावला गेला. नुकत्याच स्वतंत्र झालेल्या भारतापुढे कितीतरी अडचणी होत्या. अन्नधान्याचा प्रश्न, बेकारी, निर्वासितांचा प्रश्न, देशाची बिघडलेली आर्थिक घडी बसवायची होती.
योजनपूर्वक विकास घडवण्यास नेहरूंनी प्रारंभ केला. त्यांनी तीन पंचवार्षिक योजना आखल्या. मोठमोठे कारखाने उभारले, धरणे बांधली, उद्योगधंद्यांची वाढ केली, देशाच्या विकासासाठी आधुनिक यंत्रसामग्री आणली व देशाचे उत्पादन वाढविले.
” आराम हराम है ” अशी घोषणा त्यांनी लोकांना दिली. देशात व परदेशात शांतता निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या या कार्यामुळे त्यांना ” शांतीदूत ” असे म्हटले जाते. ” पंचशील ” जवाहरलाल यांनी जगाला दिलेली अमूल्य देणगी आहे.
रशिया व अमेरिकेत मैत्रीचे संबंध प्रस्थापित व्हावेत म्हणून नेहरूंनी प्रयत्न केले. भारताच्या राष्ट्रपतींनी १५ जुलै १९५५ रोजी त्यांना ‘भारतरत्न ‘ ही सर्वोच्च पदवी देऊन त्यांच्या देशकार्याचा गौरव केला.
१९६२ साली चीनने भारतावर आक्रमण केले. त्यामुळे पं. नेहरू दुःखी झाले.२७ मे १९६४ रोजी त्यांचा मृत्यू झाला. सर्व जगात शांतता नांदावी यासाठी प्रयत्न करणाऱ्या त्या महान शांतिदूताचा शेवट झाला. विज्ञानाचे उपासक, आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे नेते, देशाचे लोकप्रिय व्यक्तिमत्व असे नेहरूंचे वर्णन करता येईल.
पंचशील तत्वे.
पं. नेहरूंनी पंचशील तत्वांचा स्वीकार आंतरराष्ट्रीय संबंधासाठी केला. ही तत्वे २९ एप्रिल १९५४ रोजी भारत आणि चीन यांच्यातील तिबेट संबंधीच्या कराराद्वारे प्रथम औपचारिकपणे स्वीकारली गेली.
आंतरराष्ट्रीय संबंध व पंचशील तत्वे.
१) सार्वभौम आणि प्रादेशिक अखंडतेचा परस्पर आदर.
प्रत्येक देशाच्या सार्वभौमत्वाचा आणि भौगोलिक अखंडतेचा आदर करणे.
२) आक्रमण न करणे.
एकमेकांवर आक्रमण न करण्याचा करार.
३) अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेप न करणे.
एकमेकांच्या अंतर्गत कारभारात हस्तक्षेप न करणे.
४) समानता आणि परस्पर फायदा.
सर्व राष्ट्रांना समान मानणे आणि एकमेकांच्या फायद्याची काळजी घेणे.
५) शांततापूर्ण सह अस्तित्व.
शांततेच्या मार्गाने एकत्र राहणे. नेहरूंनी देशाच्या हितसंबंधाला अग्रक्रम देऊन आंतरराष्ट्रीय राजकारणात पंचशील धोरणाच्या माध्यमातून जागतिक शांतता व सहकार्य वृद्धिंगत केले.
पं. जवाहरलाल यांचे साहित्य/पुस्तके.
” लेटर्स फ्रॉम अ फादर टू हिज डॉटर ” (१९२९.) ॲन ऑटोबायोग्रफी ” (१९३६)
” द डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया “
( १९४५) ही पुस्तके जगभरात खूपच प्रसिद्ध झाली. ही सर्व पुस्तके नेहरूंनी तुरुंगात शिक्षा भोगत असताना लिहिली हे त्यांचे खास वैशिष्ट्य होते.
Other Articles
स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांची माहिती
Best Lokmanya Tilak Information in Marathi
Follow us on YouTube- Marathi Antarang